Hvernig þróast örnefni?

„Íslenska hugtakið örnefni er svolítið sérstakt, í flestum tungumálum er talað um staðarnafn (t.d.  placename eða stednavn) en örnefni er svolítið fornlegt orð,“ segir Birna Lárusdóttir, doktorsnemi í landfræði, um rannsókn sína „Örnefni og landslag í mótun“. Það sé líkt og örnefni þurfi að fara í gegnum ákveðið ferli til að vera samþykkt sem slík. „Það er mjög algengt að fólk segi: nei, þetta er bara eitthvað sem við krakkarnir notuðum, þetta er ekki örnefni,“ segir Birna. „Maður fer um sveitir og heyrir að fólk er ekki sammála um örnefni, það er ýmiss konar misræmi í gangi. Dæmi eru um tvær eða fleiri örnefnalýsingar sem eru svolítið ólíkar.“ 

„Ég er að pæla í örnefnahugtakinu, hvernig það hefur þróast á Íslandi og af hverju áhugi á örnefnasöfnun var sprottinn snemma á 20. öld,“ segir Birna sem er með bakgrunn í íslensku og fornleifafræði. Rannsóknin sé því þverfagleg og nýstárlegur vinkill á örnefni hérlendis. „Mig langaði að reyna ná utan um þennan hreyfanleika og þetta flækjustig.“

Ein fárra sem hefur komið til Surtseyjar

Rannsóknin er tvískipt. Fyrri hlutinn fjallar um rannsóknasögu örnefna á Íslandi. „Það er mjög áhugavert að sjá áhrif á viðhorf til örnefna á þessum tímabilum sem er byrjað að safna þeim,“ segir Birna. „Á 19. öld voru örnefni ofarlega á baugi við rannsóknir á fornsögum, ekki síst þegar menn gerðu sér ferð á söguslóðir, en svo kemur fjölbreyttari sýn til sögunnar á 20. öld. Til dæmis má nefna að kortagerð hafði áhrif og að Íslendingar voru að keppast við að koma á fót málfræðirannsóknum eins og erlendis, vildu ekki vera minni menn. Flutningur úr sveit í borg og óttinn við að tapa örnefnum þegar byggðir fóru í eyði hafði líka áhrif, svo koma nútímalegri hugmyndir um menningararf til sögunnar síðar.“ 

Seinni hluti rannsóknar Birnu er tilviksrannsókn í Surtsey en hún er ein fárra sem hefur farið til eyjunnar. Þar dvaldi hún í fimm daga árið 2019 en markmiðið var að skoða hvernig örnefni breytast og þróast í nýju landi frá upphafi. Birna hefur einnig farið í gegnum fjölmargar heimildir sem til eru um Surtsey, meðal annars gestabækur þar sem gestir hafa skráð nöfn sín og upplifun af dvöl í eynni. „Ég er búin að skipta ævisögu Surtseyjar í nokkur skeið sem hafa öll ólík einkenni. Það verða til örnefni á þeim öllum.“

Fyrsta skeiðið er eins konar landnámsskeið og beindust augu þeirra sem heimsóttu Surtsey að gígum og eldum. Með tímanum verður til líf á eyjunni og fyrsta kynslóð vísindamanna mætir á svæðið. „Síðan eru ákveðin svæði þar sem gróður nemur land, t.d. vegna áburðar frá fuglum og þá er mikið farið þangað,“ segir Birna. 

Rannsóknarefni vísindamanna í Surtsey hafa áhrif á  þróun örnefna. „Jarðfræðingarnir skoða t.d. ekki sömu hluti og líffræðingarnir. Ólík sjónarhorn valda því að mismunandi nöfn verða til,“ segir Birna og bendir á að mótun örnefnanna tengist því samskiptum og ferðum manna á eyjunni. 

Örnefnin verða til í samskiptum manna

Allir sem ferðast til Surtseyjar gista á sama stað sem heitir Pálsbær. „Allir skynja hann sem einhvers konar miðpunkt, sjá sama útsýnið út um gluggann, dvelja í sama rými. Þegar ég kom í Surtsey hafði enginn dvalið þar í næstum því ár og allir slóðar um eyjuna voru horfnir og engin fótspor eða neitt slíkt sjáanlegt. Svo smám saman fara að myndast stígar og þú sérð hvert flestir fara, ferð að átta þig á hvert leiðir manna liggja sem hefur auðvitað mikil áhrif á sýn á eyjuna og hvar nöfnin verða til,“ segir Birna og heldur áfram: „Það er sjaldan sem einhver bendir og segir að þetta eigi að heita Pálstindur, svo dæmi sé nefnt, heldur er fólk að tala saman um eyjuna eða eitthvað sem hefur verið gert yfir daginn og þá geta nöfn orðið  til eða nafnvísar. Fólk vísar í tiltekinn stað og svo kannski verður það að nafni - eða ekki. Sum örnefni týnast á leiðinni, sumum er haldið niðri, önnur fá að koma upp á yfirborðið, eru skráð í bækur og á kort.“ 

Eyjan er hins vegar enn í mótun, hefur minnkað frá upprunalegri mynd vegna sjávar- og vindrofs og það hefur líka áhrif á örnefnin. „Ég held að rannsóknin muni til dæmis hjálpa okkur að greina og skilja söfn örnefnalýsinga frá því um og eftir miðja 20. öld sem við eigum hérna á Íslandi og eru varðveitt á Árnastofnun,“ segir Birna sem sat einmitt í rannsóknarstöðu þar drýgstan hluta rannsóknartímans. Surtsey sé gott dæmi um hvernig sé hægt að fylgjast með slíkri heild verða til frá upphafi.

Höfundur greinar: Silja Rún Sigurbjörnsdóttir, BA-nemi í félagsfræði.