Getur minkurinn verið vingjarnlegur?

Getur hinn framandi minkur, sem sumum þykir vera grimmur, orðið vingjarnlegur? Svarið er já og kemur vafalítið mörgum á óvart. Þetta er alla vega niðurstaðan úr rannsókn sem var unnin í samstarfi Háskóla Íslands, Náttúrustofu Vesturlands, Oxford-háskóla og Stokkhólmsháskóla. Þetta vekur upp stórar spurningar um árásargirni almennt hjá spendýrum og þá þætti sem hafa áhrif á hana.
 
„Segja má að þessi rannsókn hafi átt sér dálítið óvenjulegan aðdraganda. Fyrir allmörgum árum stundaði ég rannsóknir á búsvæðanotkun og virkni villtra minka við Lónakot á Reykjanesi. Þar veiddi ég lifandi minka í lífgildrur og merkti með radíósenditækjum þannig að unnt væri að finna þá aftur og fylgjast með atferli þeirra. Meðan á gagnasöfnun stóð varð ég vitni að atferli sem stríddi gegn öllu því sem haldið hafði verið fram um minka. Ameríski minkurinn er jafnan álitinn vera mikill einfari og mjög árásargjarn gagnvart öðrum minkum og skyldum tegundum. Ég sá hins vegar fjölmörg atvik þar sem óskyldir minkasteggir áttu samskipti sem jafnvel mætti túlka sem vingjarnleg.“ Þetta segir Menja von Schmalensee, doktorsnemi við HÍ og sviðsstjóri hjá Náttúrustofu Vesturlands. Hún er hér að tala um rannsókn sem leiddi á dögunum til birtingar á vísindagrein í tímaritinu Animal Behaviour. 

Menju langaði alltaf að kafa betur ofan í þessa óvæntu hegðun minkanna og grein hennar, sem hún vann ásamt Róberti A. Stefánssyni, forstöðumanni Náttúrstofunnar og Snæbirni Pálssyni, prófessor í líffræði við HÍ, varð afrakstur þeirrar vinnu. Snæbjörn er leiðbeinandi Menju í doktorsverkefni hennar. Aðrir höfundar eru David W. Macdonald frá Oxford-háskóla og Anders Angerbjörn frá Stokkhólmsháskóla.

Einrænt og árásargjarnt dýr verður vinalegt 

Menja segir að til að skilja betur af hverju minkar draga stundum úr árásargirni gagnvart hver öðrum hafi hún og Róbert lagst yfir gagnasettin sín úr atferlisrannsóknum á radíómerktum minkum. Þær rannsóknir fóru fram á þremur ólíkum rannsóknasvæðum. Í Lónakoti og Sogi á Suðurlandi og sömuleiðis í Kolgrafafirði á Snæfellsnesi á árunum 1996 til 2007. Gögnin þeirra spanna upplýsingar um 66 mismunandi merkta einstaklinga ásamt skráningum um ómerkta minka sem sáust á rannsóknasvæðinu og atferli þeirra.

Þar sem minkar eru ekki félagslynd dýr heldur verja óðul þar sem þeir lifa einir út af fyrir sig voru langflestar athuganir þeirra Menju og Róberts í gagnasettunum á stökum dýrum. Þau fundu þó 50 tilfelli þar sem tveir eða fleiri óskyldir minkar sáust saman. 

„Þótt 50 tilfelli hljómi ekki eins og há tala,“ segir Menja, „þá eru þetta einstök gögn fyrir þessa frekar ósýnilegu og einrænu tegund. Þessi tilfelli voru greind með tilliti til þess hvaða einstaklingar áttu í hlut og hvernig samskiptum þeirra var háttað. Í ljós kom með mjög skýrum hætti að vingjarnleg og hlutlaus samskipti áttu sér frekar stað á milli merktra einstaklinga sem voru staðbundnir á rannsóknasvæðunum og voru því nágrannar. Árásargirni átti sér hins vegar frekar stað ef annar eða báðir minkarnir voru ómerkt flökkudýr.“

Menja segir að þessi hegðun, þegar óðalsbundin tegund geri greinarmun á þekktum nágrönnum á aðliggjandi óðölum og óþekktum aðkomudýrum og aðlagi atferli sitt samkvæmt því, sé reyndar fyrirbrigði sem hafi verið lýst áður hjá þónokkrum tegundum, þótt því hafi aldrei áður verið lýst hjá minkum. 

„Oft lýsir svona mismunun sér í sams konar minnkun í árásargirni gagnvart nágrönnum og við sáum hjá minknum, sem kalla mætti nágrannavæn hegðun, eða „dear enemy“ atferli á ensku. Hins vegar eru einnig til dæmi um öfuga tilhneigingu, þ.e. að dýr séu árásargjarnari gagnvart nágrönnum sínum en ókunnugum flökkudýrum. Það hefur verið kallað „nasty neighbour“ atferli, og má segja að sé nágrannafjandsamlegt,“ segir Menja.   

Hér má sjá skemmtilegt, stutt kynningarmyndband um vísindagreinina sem Charlotte Bird hjá Oxford-háskóla setti saman.

Skiptir máli til að skilja betur þróun tegunda

Menja segir að svona nágranna-flökkudýra mismunun hafi hingað til verið rannsökuð langmest hjá fuglum en rannsóknahópinn hafi langaði til að skoða spendýrin betur í þessu tilliti og þá sérstaklega hvort félagslyndar tegundir væru líklegri en ófélagslyndar eða einrænar til að sýna svona mismunun. 

„Það gæti þá varpað ljósi á þá þróunarfræðilegu valkrafta sem liggja á bak við þetta atferli. Mögulega væru félagslyndar tegundir líklegri til að greina á milli nágranna og ókunnugra einstaklinga ef hæfni þeirra til að greina á milli einstaklinga væri betri almennt, sem afleiðing af félagslífi þeirra. Til að prófa þessa tilgátu gerðum við ítarlega heimildarannsókn á nágranna-flökkudýra mismunun meðal spendýra með hliðsjón af félagskerfi hverrar tegundar fyrir sig og spunnum saman við niðurstöður okkar varðandi mink á Íslandi.“

Hvaða dýrategundir voru rannsakaðar?

Nærtækt er að spyrja hvaða tegundir hafi verið rannsakaðar en Menja segir að í víðtækri heimildaleit hafi fundist 63 birtar rannsóknir á spendýrum, sem þar sem nágranna-flökkudýra mismunun var sérstaklega könnuð. Um var að ræða 48 mismunandi tegundir með alls kyns ólík félagskerfi, úr 23 ættum og fimm ættbálkum. Tegundir úr röðum nagdýra, rándýra og prímata voru algengastar.

100 milljón ára gamall hæfileiki? 

Menja segir að niðurstöðurnar séu ótrúlega áhugaverðar! Svo virðist sem hvorki getan til að greina á milli nágranna og flökkudýra né hvort atferli sé nágrannavænt eða nágrannafjandsamlegt sé tengd félagskerfi viðkomandi tegundar. 

„Langflestar spendýrategundir sem prófaðar hafa verið með tilliti til þess hvort þær gerðu greinarmun á nágrönnum og ókunnugum sýndu skýrt fram á slíka getu og þessi hæfileiki er mjög útbreiddur í þróunartré spendýra. Þetta sýnir hversu mikilvægur eiginleikinn er í þróunarfræðilegu samhengi, jafnvel hjá mjög einrænum tegundum, og er algjörlega nýr vinkill í því að skilja þróun á vitsmunum spendýra. Á þessu stigi er ekki hægt að segja til um hvort getan til að greina á milli nágranna og ókunnugra hafi þróast mörgum sinnum hjá aðskildum tegundum eða eigi sér grunn hjá sameiginlegri formóður spendýra. Persónulega þykir mér seinni skýringin líklegri sem þýðir að þessi hæfileiki gæti verið a.m.k. 100 milljón ára gamall.“

Menja segir að í heimildarannsókninni komi einnig fram að þónokkrar tegundir notist við bæði nágrannavænt og nágrannafjandsamlegt atferli en við mismunandi aðstæður. 

„Stundum hefur því verið haldið fram að nágrannavænt atferli sé einfaldlega afleiðing af því að dýrin venjist hvert öðru en úttektin okkar bendir til að líklegri skýring sé að dýrin meti aðstæður hverju sinni og aðlagi hegðun sína eftir því. Mismunandi ógn getur stafað af mismunandi einstaklingum á mismunandi tímum. Almennt séð stafar meiri ógn af ókunnugum einstaklingi sem allt í einu birtist á óðalinu þínu, þar sem sá gæti verið í leit að óðali og reynt að eigna sér svæðið, heldur en frá nágrönnum sem eiga sér þegar óðal. Við ákveðnar aðstæður, svo sem á fengitíma eða ef árstíðabundin breyting verður á auðlindum, gæti hins vegar stafað meiri ógn af nágrönnum.“

Brýnt að skoða fleiri þætti til að skilja atferli 

Menja telur að niðurstöður og ályktun greinarinnar skipti miklu máli. „Við mennirnir eigum það til að vanmeta vitsmunalega getu annarra dýra, sérstaklega ef þau eru mjög frábrugðin okkur. Því skylt, þá hefur verið ákveðin skekkja í rannsóknum á dýrum þegar kemur að því að skilja vitsmuni þeirra þar sem vísindamenn hafa hingað til frekar einbeitt sér að félagslyndum dýrum en einrænum í þessu tilliti. Afleiðing þess er að margir eru meðvitaðir um að félagslyndar tegundir eins og fílar, höfrungar og simpansar geti sýnt flókið atferli og tekið flóknar ákvarðanir en færri átta sig á að spendýr sem lifa ein þurfa einnig að tileinka sér alls kyns vitsmunalega hæfni til að lifa af og eignast afkvæmi í flóknum heimi.“

Niðurstöðurnar undirstrika að hennar dómi nauðsyn þess að líta til margra mismunandi umhverfisþátta og þróunarfræðilegra valkrafta til að skilja vitsmunalega getu núlifandi dýra og hvað liggi á bak við hana. „Mögulega er það eitt og sér að vera óðalsbundinn eitthvað sem skoða þarf betur sem áhrifaþátt í þróun vitsmuna dýra enda er mjög krefjandi að finna, eignast og viðhalda eignarrétti yfir viðeigandi óðali.“

Menja segir að rétt sé að nefna að þessi útbreidda hæfni spendýra til að gera greinarmun á einstaklingum óháð félagskerfum veki upp spurningar um hvort ekki sé rétt að endurskoða aðferðafræðina sem notuð hafi verið hingað til þegar við rannsökum hæfileika dýra til að þekkja sig sjálf og er þetta meðal annars rætt í greininni.

Hvaða máli skiptir að fá þessa grein birta? 

Það er ekkert nýtt að vísindafólk rannsaki enda er það köllun þess að leiða fram í ljósið þætti sem voru okkur áður huldir. Birting niðurstaðna er lokaáfanginn í því starfi. „Vonandi verður greinin okkar til þess að auka áhuga vísindamanna og almennings á að skilja betur eðli og þróun vitsmuna hjá einrænum spendýrum. Ekki veitir af,“ segir Menja. 

„Ef við ætlum einhvern tímann að skilja innri heim dýra í stóru samhengi er ekki nóg að rannsaka tegundir sem líkjast okkur í hegðun og við getum tengt við.“

Menja segir að á allra síðustu árum hafi orðið nokkur framför hvað þetta snertir, til dæmis með spennandi rannsóknum á vitsmunum kolkrabba og skyldra tegunda, „en betur má ef duga skal!“

Hún bætir við að eins og varla hafi farið fram hjá nokkrum manni þá stöndum við frammi fyrir gríðarlegu tjóni á náttúru af mannavöldum sem ógni tilvist fjölmargra tegunda og reyndar mannsins um leið. Hann stendur ekki einn og sér í lífríkinu. „Með því að skilja betur hin dýrin sem við deilum þessari jörð með þá eykst vonandi virðing okkar fyrir þeim og þar með viljinn til að grípa til viðeigandi ráðstafana til að koma í veg fyrir hrun í stofnum eða útdauða.“

Menja segist afar ánægð með birtingu greinarinnar nú. „Fyrir mig persónulega skiptir þessi birting einnig talsverðu máli. Þetta er efni sem ég hef hugsað um mjög lengi og léttir að sjá það loks samantekið á prenti. Þá er greinin mikilvægur hluti af doktorsritgerð minni við HÍ, en ég hef verið í doktorsnámi undanfarin ár samhliða starfi mínu á Náttúrustofu Vesturlands í Stykkishólmi.“

Hér má sjá grein vísindafólksins.